دکتر عقیل منصوری
همسایگی از مفاهیم ریشه‌دار و بنیادین در فرهنگ ایرانی-اسلامی است که هم در متون دینی و هم در عرف اجتماعی، جایگاهی والا دارد. در جامعه‌ای که شهرنشینی به‌سرعت در حال گسترش است و روابط انسانی روزبه‌روز پیچیده‌تر می‌شود، ضرورت بازاندیشی در مفهوم “تکریم همسایه” بیش از پیش احساس می‌شود. به همین منظور، روزی با عنوان روز تکریم همسایگان در تقویم رسمی کشور گنجانده شده تا این ارزش اصیل فرهنگی، از غبار فراموشی زدوده شود و بار دیگر در اولویت اخلاق اجتماعی قرار گیرد.
یکی از اهداف ویژه این نام‌گذاری، یادآوری ضرورت رعایت حقوق همسایگان به‌ویژه در ایام خاصی مانند چهارشنبه‌سوری است؛ زمانی که بسیاری از شهروندان، به دلیل ناآرامی‌های ناشی از استفاده ناصحیح از مواد محترقه، با آزار و تهدید سلامت و آرامش مواجه می‌شوند.
جایگاه همسایه در آموزه‌های اسلامی و فرهنگی ایران
در آموزه‌های دینی اسلام، همسایه جایگاهی هم‌سنگ با خانواده دارد. پیامبر اسلام(ص) می‌فرمایند:
«جبرئیل آن‌قدر درباره همسایه سفارش کرد که گمان کردم همسایه از هم ارث خواهد برد.»
در فرهنگ کهن ایرانی نیز احترام به همسایه بخشی از زیست اخلاقی انسان تلقی می‌شود. سعدی در گلستان می‌گوید:
“تو کز محنت دیگران بی‌غمی، نشاید که نامت نهند آدمی”
در نتیجه، تکریم همسایه نه‌تنها یک ارزش اخلاقی و دینی است بلکه لازمه‌ی زندگی اجتماعی سالم و پایدار محسوب می‌شود.
ضرورت نام‌گذاری یک روز برای تکریم همسایگان
نام‌گذاری یک روز خاص برای توجه به حقوق همسایگان پاسخی فرهنگی به تغییرات سریع در سبک زندگی شهری است. امروز بسیاری از شهروندان در آپارتمان‌ها و مجتمع‌های مسکونی زندگی می‌کنند؛ جایی که روابط بین‌فردی بسیار نزدیک‌تر، ولی ارتباطات عاطفی و همدلانه بسیار کمرنگ‌تر از گذشته شده‌اند.
هدف از این نام‌گذاری، تشویق مردم به بازسازی روابط اجتماعی مبتنی بر احترام، همدلی و رعایت حقوق یکدیگر است. ایجاد این فرهنگ می‌تواند منجر به کاهش درگیری‌های محلی، افزایش آرامش روانی شهروندان و ارتقاء سرمایه اجتماعی شود.
چهارشنبه‌سوری؛ آزمون واقعی برای تکریم همسایگان
چهارشنبه‌سوری یکی از رسوم کهن ایرانی است که در گذشته به‌عنوان جشن نور، پاکی و نو شدن برگزار می‌شد. اما در سال‌های اخیر، استفاده از مواد محترقه خطرناک و رفتارهای پرخطر باعث تبدیل این آیین به منبع نگرانی برای خانواده‌ها، به‌ویژه کودکان، سالمندان و بیماران شده است.
یکی از اهداف اصلی بزرگداشت روز تکریم همسایگان، کاهش آسیب‌های اجتماعی در ایامی چون چهارشنبه‌سوری است. با یادآوری حقوق همسایه، به‌ویژه حقوق کسانی که در برابر صدا، دود، و خطرات ناشی از آتش‌بازی آسیب‌پذیر هستند، می‌توان بستری برای برگزاری ایمن‌تر این مراسم فراهم کرد.
شاخص‌های رعایت حقوق همسایگان در زندگی شهری
۱. رعایت سکوت و آرامش: تولید سر و صدای زیاد، به‌ویژه در ساعات استراحت شبانه، یکی از اصلی‌ترین شکایات شهروندان در فضاهای آپارتمانی است.
۲. مدیریت رفت‌وآمدها: رعایت حریم شخصی همسایگان از نظر رفت‌وآمد، استفاده از آسانسور، و حفظ نظافت مشاعات از مصادیق احترام متقابل است.
۳. همیاری در بحران‌ها: مشارکت در هنگام وقوع بحران‌ها (مانند زلزله یا بیماری‌های واگیردار) و پشتیبانی از همسایگان آسیب‌دیده، یک ارزش بنیادین اجتماعی است.
۴. پرهیز از رفتارهای پرخطر: استفاده از مواد محترقه، برگزاری مهمانی‌های پر سر و صدا، یا نگهداری حیوانات خانگی بدون در نظر گرفتن مزاحمت‌ها از جمله مواردی هستند که نقض حقوق همسایگان تلقی می‌شوند.
نقش خانواده و آموزش در گسترش فرهنگ همسایگی
آموزش از نهاد خانواده آغاز می‌شود. والدین می‌توانند با تربیت فرزندان نسبت به اهمیت احترام به همسایه، نسل آینده را به فرهنگ همزیستی مسالمت‌آمیز مجهز کنند.
در مدارس نیز آموزش شهروندی باید شامل مفاهیمی چون «حقوق همسایه» و «رفتار مدنی» باشد. نقش رسانه‌ها و فضای مجازی در بازنمایی درست از روابط همسایگی و معرفی الگوهای موفق نیز غیرقابل انکار است.
حمایت نهادی و قانونی از فرهنگ همسایگی
گرچه بسیاری از جنبه‌های روابط همسایگان در حوزه اخلاق تعریف می‌شود، اما نظام حقوقی و شهرداری‌ها نیز نقش مهمی در تقویت این فرهنگ دارند. قوانین مربوط به مزاحمت‌های صوتی، ساخت‌وسازها، نگهداری مشاعات و تخلفات آپارتمانی باید به گونه‌ای اعمال شوند که حقوق ساکنان به‌طور برابر محفوظ بماند.
رویکرد اجتماعی-فرهنگی برای احیای تکریم همسایگان
-
ایجاد انجمن‌های همسایگی در محلات: برای مشارکت اجتماعی، ایجاد احساس تعلق و حل مسائل محلی
-
تشویق به مناسبت‌های جمعی: مانند برگزاری جشن‌های کوچک محلی برای آشنایی و ارتباط بیشتر ساکنان
-
پویش‌های فرهنگی در ایام خاص: مانند چهارشنبه‌سوری یا ایام محرم برای رعایت حال اقشار آسیب‌پذیر محله
نتیجه‌گیری
روز تکریم همسایگان، یادآوری مسئولیت اجتماعی هر فرد نسبت به نزدیک‌ترین حلقه از جامعه یعنی همسایه است. این روز فرصتی برای تامل در رفتارهای روزمره، احیای فرهنگ اصیل همدلی و همزیستی، و کاهش تنش‌های شهری است.
همچنین با توجه به آسیب‌های ناشی از مراسم‌هایی چون چهارشنبه‌سوری، توجه به حقوق همسایه می‌تواند گامی مهم در کاهش خسارت‌های مادی و روانی این مناسبت‌ها باشد.
در نهایت، جامعه‌ای که همسایگان در آن با احترام، محبت و همدلی با یکدیگر زندگی می‌کنند، جامعه‌ای سالم، پایدار و سرشار از آرامش خواهد بود.
